Sprawy karne dotyczące posiadania narkotyków należą obecnie do najczęściej pojawiających się na wokandach sądowych. W wielu przypadkach czyn zabroniony polegający na posiadaniu środków odurzających lub substancji psychotropowych wbrew przepisom ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii dotyczy niewielkiej ilości narkotyków.
Zgodnie z art. 62a ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii, jeżeli przedmiotem posiadania są środki odurzające lub substancje psychotropowe w ilości nieznacznej, przeznaczone na własny użytek sprawcy, postępowanie można umorzyć również przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, jeżeli orzeczenie wobec sprawcy kary byłoby niecelowe ze względu na okoliczności popełnienia czynu, a także stopień jego społecznej szkodliwości.
Przepis ten stanowi samodzielną podstawę prawną umorzenia postępowania karnego w sytuacji, gdy:
- przedmiotem posiadania są środki odurzające lub substancje psychotropowe w ilości nieznacznej,
- przeznaczone są one na własny użytek sprawcy,
- orzeczenie wobec sprawcy kary za ich posiadanie byłoby niecelowe ze względu na okoliczności popełnienia czynu, a także stopień społecznej szkodliwości.
Podjęcie decyzji o umorzeniu postępowania możliwe jest przy tym jedynie w przypadku łącznego spełnienia wszystkich wymienionych przesłanek.
Z treści uzasadnienia projektu ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii wynika, że celem wprowadzenia omawianego przepisu było “nowe rozwiązanie zagadnienia sposobu postępowania wobec osób dopuszczających się drobnych postaci przestępstwa posiadania środków odurzających lub substancji psychotropowych. Wyniki badań empirycznych wskazują na to, że olbrzymia większość spraw o przestępstwo z art. 62 ust. 1 lub 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomani dotyczy posiadania dwóch środków, a mianowicie marihuany i amfetaminy, przy czym znaczna ich część to sprawy drobne, a nawet niezwykle drobne, dotyczące posiadania bardzo niewielkich ilości przeznaczonych ewidentnie na cele własnej konsumpcji. W wielu takich sprawach, które w Polsce kończą się wyrokami skazującymi, chodzi o ilości środków, które w innych krajach UE są prawnie irrelewantne i umożliwiają stosowanie oportunizmu ścigania. Tymczasem w Polsce sprawy te angażują sporą ilość czasu, sił i środków Policji, prokuratury oraz sądów, a równocześnie można mieć zasadnicze wątpliwości co do korzyści, jakie przynoszą one z punkty widzenia zasadniczego celu stosowania represji karnej w obszarze przeciwdziałania narkomanii, tj. redukcji rozmiarów nielegalnej podaży środków odurzających i substancji psychotropowych…”
Intencją ustawodawcy przy wprowadzaniu omawianego przepisu było zatem przede wszystkim umożliwienie odstąpienia w pewnych sytuacjach od ścigania określonych kategorii drobnych przestępstw związanych z konsumpcją narkotyków, w stosunku do których stosowanie represji karnej zdaje się nie przynosić żadnych pozytywnych efektów. Jednocześnie wskazuje się, że represja ta może przez stygmatyzację takich sprawców wyrządzić wręcz poważne szkody i zapoczątkować lub też pogłębić procesy ich dalszego wykolejenia społecznego. Możliwość odstąpienia od ścigania ma również odciążyć organy ścigania od prowadzenia licznych dochodzeń w sprawach o posiadanie nieznacznych ilości narkotyków i angażowania w tym celu licznych sił i środków. W związku z powyższym, omawiany przepis daje prokuratorowi, a także sądowi możliwość bezwzględnego umorzenia w określonych sytuacjach postępowania karnego wobec sprawców posiadających nieznaczne ilości narkotyków, przeznaczonych na własny użytek.
Podobnie jak w przypadku innych przestępstw określonych w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, tak i przy stosowaniu art. 62a zasadniczy problem pojawia się przy wykładni znamienia ilościowego posiadanych narkotyków, którą należy przyjąć w konkretnym przypadku, aby można uznać, że sprawca zasługuje na umorzenie postępowania, a zatem, co należy rozumieć pod pojęciem „ilość nieznaczna”. Z całą pewnością można jednak przyjąć, że „ilość nieznaczna” to ilość niewielka, odpowiadająca doraźnym potrzebom posiadacza, jedna lub dwie porcje, lecz nie ilość od tego większa, choćby zgromadzono ją z myślą o przyszłych potrzebach. Często wskazuje się również, że jest to ilość odpowiadająca doraźnym potrzebom osoby uzależnionej, to znaczy odczuwanemu aktualnie głodowi narkotycznemu.
Kolejną przesłanką warunkującą możliwość podjęcia decyzji o umorzeniu postępowania jest wymóg, aby posiadane środki odurzające lub substancje psychotropowe przeznaczone były na własny użytek sprawcy. Z okoliczności powinno zatem jednoznacznie wynikać, że ujawniona nieznaczna ilość narkotyków jest przeznaczona do skonsumowania przez ich posiadacza. Przyjmuje się przy tym, że niewielka ilość narkotyku stwarza pewne domniemanie faktyczne, że może być użyta tylko przez sprawcę. W takim przypadku, jeżeli brak jest dowodów wskazujących na przeznaczenie narkotyków na cele handlowe, przyjmować należy cel w postaci własnego użytku. Jednak jak każde domniemanie, także i to może zostać obalone w toku przeprowadzonego postępowania dowodowego.
Pozostałe przesłanki stosowania omawianego przepisu stanowią: „okoliczności popełnienia czynu” oraz „stopień jego społecznej szkodliwości”. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii “…elementami decydującymi o tym, że okoliczności popełnienia czynu uzasadniają umorzenie postępowania może być przede wszystkim brak wyraźnego zagrożenia dla dóbr prawnych osób trzecich. Inaczej mówiąc można przyjąć, że na przykład przypadki posiadania środków odurzających lub substancji psychotropowych w szkole czy innych instytucjach edukacyjnych, placówkach oświatowych, jednostkach wojskowych, w czasie imprez sportowych, czy innych imprez masowych potencjalnie zawsze takie zagrożenie stwarzają.” Z treści uzasadnienia projektu wynika również, że na stopień społecznej szkodliwości czynu wpływ może mieć przede wszystkim charakter posiadanego środka, tzn. jego szkodliwość. Jak wskazano, “…w przypadku posiadania cannabis, a więc substancji o mniejszej szkodliwości, niż wiele innych środków, w ilościach nieznacznych i okolicznościach niestwarzających w zasadzie zagrożenia dla dóbr prawnych osób trzecich, w zasadzie można domniemywać zasadność zastosowania proponowanego przepisu. W przypadku innych środków, ze względu na większe zagrożenie, jakie stwarzają one generalnie dla dobra chronionego, jakim jest zdrowie publiczne, zastosowanie tego przepisu powinno wchodzić w grę znacznie rzadziej, co nie oznacza jednak całkowitego wykluczenia takiej możliwości.”
Umorzenie postępowania w oparciu o art. 62a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii ma charakter fakultatywny, a zatem zastosowanie tego przepisu w konkretnej sprawie zależy od każdorazowej oceny prokuratora albo sądu.